αργός

I

Πόλη (υψόμ. 40 μ., 24.239 κάτ.), του νομού Αργολίδος, έδρα του ομώνυμου δήμου. Χτισμένο στη θέση της αρχαίας πόλης, διατήρησε το ίδιο όνομα από πανάρχαια χρόνια. Σήμερα είναι ανεπτυγμένο εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο με ωραία ρυμοτομία. Υπάρχουν κυρίως εργοστάσια επεξεργασίας των αγροτικών προϊόντων της εύφορης αργολικής πεδιάδας, αλλά και υφαντουργεία, ελαιουργεία κ.ά. Το Ά. συνδέεται σιδηροδρομικά με την Αθήνα, το Ναύπλιο και την Τρίπολη και είναι οδικός κόμβος του νομού Αργολίδος. Το μακραίωνο ιστορικό παρελθόν του, καθώς και τα αρχαία μνημεία της πόλης και της γύρω περιοχής που σώζονται έως σήμερα, προσελκύουν πολυάριθμους τουρίστες.

Ιστορία.Το Ά. είναι από τις πρώτες ελληνικές πόλεις που αναφέρονται στην ιστορία και τη μυθολογία. Είχε αποκτήσει μάλιστα τόση σημασία, ώστε o Όμηρος συχνά ονομάζει Aργείους όλους τους Έλληνες. Η ιστορία του Ά. αρχίζει στην προελληνική περίοδο (2600-2000 π.Χ., τάφοι Ν της πόλης), αλλά η πόλη φτάνει στη μεγαλύτερη ακμή της στους αρχαϊκούς χρόνους, όταν υπό τον τύραννο Φείδωνα (7ος αι. π.Χ.) η δύναμή της εξαπλώνεται σε όλη την Αργολίδα (μετά τη συντριβή των δύο αντιπάλων αργολικών πόλεων, της Τίρυνθας και των Μυκηνών) και σε άλλα τμήματα της Πελοποννήσου. Μετά τον θάνατο του Φείδωνα, η δύναμη του Ά. περιορίζεται κυρίως εξαιτίας των σκληρών και συνεχών αγώνων του με τη Σπάρτη, αλλά και των χωριστικών τάσεων των υποτελών αργολικών πόλεων. To Ά. ηττήθηκε, όταν o βασιλιάς της Σπάρτης Κλεομένης αποβίβασε στρατό μεταξύ Ναυπλίας και Τίρυνθας, επιδιώκοντας και με τη βοήθεια της Σικυώνας και της Αίγινας να καταστρέψει ολοκληρωτικά την πόλη, που σώθηκε όμως με την ανεξήγητη αποχώρηση του Κλεομένη. Κατά τους Περσικούς πολέμους το Ά. έμεινε ουδέτερο και στον Πελοποννησιακό πόλεμο ήταν σύμμαχος των Αθηναίων. Την περίοδο αυτή οι Αργείοι κατόρθωσαν να υποτάξουν και τις μικρότερες αργολικές πόλεις με τη βοήθεια και των συμμάχων τους. Η τριακονταετής ειρήνη με τη Σπάρτη (περίπου στα μέσα του 5ου αι. π.Χ.) έδωσε στο Ά. τη δυνατότητα να ανακτήσει την παλιά του αίγλη και να παραλάβει την εποπτεία των πανελλήνιων αγώνων στη Νεμέα. Η παλαιά όμως αντιζηλία με τη Σπάρτη δεν είχε σβήσει: το Ά. συγκρότησε συμμαχία αρχικά με την Κόρινθο, τη Μαντίνεια και την Ηλεία, στην οποία αργότερα προσχώρησαν οι Αθηναίοι, προκαλώντας έτσι την αποχώρηση της Κορίνθου. Οι συμμαχικές δυνάμεις νικήθηκαν από τη Σπάρτη στη Μαντίνεια (418 π.Χ.) και το Ά., μετά την εγκαθίδρυση ολιγαρχικού καθεστώτος, οδηγήθηκε για πρώτη φορά σε συμμαχία με τη Σπάρτη. Μετά την αποκατάσταση δημοκρατικού καθεστώτος, οι Αργείοι ξαναγύρισαν στην παλαιά αντισπαρτιατική πολιτική τους και έμειναν πιστοί στους συμμάχους τους Αθηναίους και μετά την καταστροφή στους Αιγός Ποταμούς. Κατά τη διάρκεια όμως του Κορινθιακού πολέμου, οι Αργείοι νικήθηκαν πάλι από τους Σπαρτιάτες (Κορώνεια 394 π.Χ.), όπως και αργότερα όταν, ως σύμμαχοι των Θηβαίων, πολέμησαν στη μάχη της Μαντινείας (362 π.Χ.). Στους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του το Ά. πέρασε από διάφορους ηγεμόνες (Κάσσανδρος, Δημήτριος Πολιορκητής, Αντίγονος) και αργότερα αντιμετώπισε την εισβολή και πολιορκία του από τον βασιλιά της Ηπείρου Πύρρο, ο οποίος και σκοτώθηκε εκεί πολεμώντας (272 π.Χ.). Το 229 π.Χ. το Ά. προσχώρησε στην Αχαϊκή Συμπολιτεία στην οποία έμεινε έως την κατάληψη της Ελλάδας από τους Ρωμαίους και τη διάλυση της συμμαχίας (146 π.Χ.).

Στους ρωμαϊκούς χρόνους, μετά την ανασύσταση της Αχαϊκής Συμπολιτείας, το Ά. απέκτησε πάλι κάποια σημασία, αλλά οι τρομακτικές καταστροφές των Γότθων (267 και 395 μ.Χ.) δεν το άφησαν να αναλάβει για περίπου έναν αιώνα. Το Ά. όμως κατόρθωσε να επιζήσει και στους μετέπειτα αιώνες, αναφέρεται μάλιστα ως έδρα επισκοπής και αξιόλογο εμπορικό κέντρο. Το 1210 οι σταυροφόροι κατακτούν το Ά. και από το 1246 έως το 1261 ανήκει στο δουκάτο των Αθηνών.

Το 1463 οι Τούρκοι κατακτούν ολόκληρη την Αργολίδα· είχαν εξάλλου εισβάλει και πριν στην Πελοπόννησο και είχαν κυριεύσει το Ά. για πρώτη φορά το 1397.

Στην περίοδο της Επανάστασης του 1821 το Ά. έπαιξε σπουδαίο ρόλο εξαιτίας της θέσης του. Αρχικά, αυτή την πόλη διάλεξε o Δημήτριος Υψηλάντης ως έδρα του και στα τέλη του ίδιου έτους άρχισε εκεί τις εργασίες της η Α’ Εθνοσυνέλευση. Στη μονή της Κατακεκρυμμένης λειτούργησε το πρώτο νομισματοκοπείο, όταν το Ά. έγινε για μικρό διάστημα έδρα της κυβέρνησης. Όταν έφτασε στην Ελλάδα o Καποδίστριας, έγινε στο Ά. η Δ’ Εθνοσυνέλευση (1829), όπως και η E’, μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια. Οι περιπέτειες του Ά. έως το τέλος της Επανάστασης αλλά και αργότερα ήταν πολλές και συχνά τραγικές.

Μνημεία και τέχνη.Μολονότι η σημερινή πόλη είναι χτισμένη πάνω στα λείψανα της αρχαίας, οι συστηματικές ανασκαφές έχουν αποκαλύψει πολλά μνημεία από την πανάρχαια έως τη μεταγενέστερη ιστορία του Ά. Εκτός από τα σημαντικά ευρήματα των προϊστορικών χρόνων, από την κλασική περίοδο έχει διατηρηθεί το θέατρο, λαξευμένο στις νοτιοανατολικές πλαγιές της Λάρισας (αρχαία ακρόπολη του Ά.), από τα σπουδαιότερα της αρχαιότητας. Στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα η Παναγία του Βράχου πιστεύεται πως υπήρχε ο ναός της Ακραίας Ήρας. Στο διάσελο (Δειράς) μεταξύ των δύο ακροπόλεων –Λάρισας και Ασπίδας– υπήρχε το ιερό του Πυθίου Απόλλωνα και της Αθηνάς Οξυδερκούς· εκεί οι Ρωμαίοι κατασκεύασαν μια ωραία μνημειακή κρήνη. Έχουν διατηρηθεί ίχνη από τους ναούς των δύο θεοτήτων, του μαντείου, της θόλου και μιας στοάς. Στον χώρο των ρωμαϊκών θερμών βρέθηκαν αρκετά αγάλματα, κυρίως μεταγενέστερα αντίγραφα αρχαίων έργων, σημαντικά για τη μελέτη της αρχαίας τέχνης. Στον περίβολο της Λάρισας αποκαλύφθηκαν ίχνη του ναού του Δία Λαρισαίου και της Αθηνάς Πολιάδας. Στα ανατολικά της πόλης ανακαλύφθηκε ναός του 4ου αι. π.Χ., πιθανότατα της Τύχης. Τεράστια σημασία έχουν τα ευρήματα της γεωμετρικής νεκρόπολης του Ά., από τα οποία συμπεραίνεται πως στη γεωμετρική περίοδο η πόλη ήταν σπουδαίο καλλιτεχνικό κέντρο με δικό του ρυθμό. To σπουδαιότερο ιερό της πόλης, έξω από την περιοχή της, ήταν το Ηραίο, ένα από τα αρχαιότερα ελληνικά ιερά. Εκτός από την αγγειοπλαστική, το Ά. υπήρξε μεγάλο κέντρο πλαστικής στους αρχαϊκούς και τους κλασικούς χρόνους, με τεράστια συμβολή στην τέχνη γενικότερα. Το αργειακό εργαστήριο είναι από τα σημαντικότερα της αρχαίας Ελλάδας, κυρίως στην περιοχή της χαλκοπλαστικής. Από το Ά. κατάγονταν μεγάλοι γλύπτες της αρχαιότητας, όπως o Αγελάδας και o Πολύκλειτος·Αργείος ήταν επίσης και ο μουσικός Σακάδας.

Το Κεφαλάρι του Άργους, μία από τις μεγάλες καρστικές πηγές άρδευσης της αργολικής πεδιάδας, με την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής (φωτ. Α. Καββαδία).

Κεφάλι της θεάς Ήρας από το Ηραίο του Άργους, που ανήκε σε λατρευτικό άγαλμα, χρονολογείται το 420 π.Χ. και είναι έργο Αργείου καλλιτέχνη της σχολής του Πολύκλειτου με επίδραση από τον Φειδία (Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).

Το Άργος μετά την απελευθέρωση, σε γκραβούρα της εποχής (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα).

Το αρχαίο θέατρο του Άργους, σύγχρονο με το θέατρο της Επιδαύρου, αλλά μεγαλύτερο, με εξαίρετη ακουστική. Στα ανατολικά του βρίσκεται η αρχαία αγορά και απέναντι ρωμαϊκές θέρμες. Στον χώρο του συνεδρίασε το 1829 η Α’ Εθνοσυνέλευση.

Άποψη μιας ακρόπολης του Άργους, του Κάστρου (αρχ. Λάρισα), που είναι χτισμένο σε υψόμετρο 289 μ.

Το Άργος βρίσκεται στην ίδια θέση και με το ίδιο όνομα από την προελληνική εποχή (2600–2000 π.Χ.) και είναι από τις πρώτες ελληνικές πόλεις που αναφέρονται στην ιστορία.

II

Ονομασία πόλεων και περιοχών της αρχαιότητας (εκτός του Ά. της Πελοποννήσου).

1. Ά. Πελασγικόν. Ο Όμηρος ονόμαζε έτσι όλες τις χώρες του Αχιλλέα από την περιοχή Β των Θερμοπυλών έως τις εκβολές του Πηνειού και ολόκληρη τη Θεσσαλία. Ακόμη και η πόλη Λάρισα ανήκε στο Πελασγικόν Ά.

2. Ά. Ορεστικόν. Πόλη της Ορεστιάδας της Μακεδονίας, που είχε για κέντρο την Ορεστιάδα, τη σημερινή λίμνη Καστοριάς. Από εκεί κατάγονταν οι Αργεάδες Μακεδόνες και οι βασιλιάδες της Μακεδονίας Φίλιππος B’, Αλέξανδρος ο Μέγας κ.ά., που έλεγαν πως προέρχονταν από τους Ηρακλείδες της Σπάρτης. Βλ. λ. Άργος Ορεστικό.

3. Ά. Αμφιλοχικόν. Πόλη της Αμφιλοχίας, ΒΑ της σημερινής Αμφιλοχίας. Ιδρύθηκε από τον Αμφίλοχο, γιο του Αργείου Αμφιάραου. Όταν οι γείτονες Αμπρακιώτες κατέλαβαν το Αμφιλοχικόν Ά., έδιωξαν τους Αργείους. Οι Αμφίλοχοι ζήτησαν τη βοήθεια των Αθηναίων, που τους έστειλαν τον στρατηγό Φορμίωνα με 30 πλοία, κυρίευσαν την πόλη και εξανδραπόδισαν τους Αμπρακιώτες. Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, οι τελευταίοι επιχείρησαν χωρίς επιτυχία να καταλάβουν το Αμφιλοχικόν Ά.

4. Ά. της Κύπρου. Πόλη όπου η Αφροδίτη κατά τον μύθο ξαναβρήκε το σώμα του Άδωνη στο ιερό του Εριθίου Απόλλωνα.

III

Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 170 μ., 159 κάτ.) της Καλύμνου. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Καλυμνίων του νομού Δωδεκανήσου.

IV

Όνομα μυθολογικών προσώπων.

1. Γιος του Δία και της Νιόβης, ιδρυτής και πρώτος βασιλιάς του Άργους. Κατά την τοπική παράδοση, αυτός έφερε πρώτος τους σπόρους του σιταριού στην Ελλάδα από τη Λιβύη και δίδαξε την καλλιέργειά του.

2. Ά. ο πανόπτης. Δισέγγονος του προηγούμενου, γίγαντας με τέσσερα μάτια, δύο εμπρός και δύο πίσω, κατά τον Φερεκύδη, ή με μύρια μάτια, κατά τους τραγικούς («μυρίοπον βούταν» τον αποκαλεί ο Αισχύλος), και τρομερή σωματική δύναμη. Σε αυτόν είχε αναθέσει η Ήρα να φυλάξει την Ιώ, που την είχε μεταμορφώσει σε δαμάλι για να την εκδικηθεί, επειδή την είχε ερωτευτεί ο Δίας. Ο Ερμής όμως, ύστερα από διαταγή του Δία, αποκοίμισε τον Ά. με τους ήχους του αυλού του, τον τύφλωσε, ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή του έκοψε το κεφάλι, και απελευθέρωσε την Ιώ. Τα μάτια του Ά., σύμφωνα με μια παράδοση, τα τοποθέτησε η Ήρα στην ουρά του ιερού πτηνού της, του παγωνιού.

3. Γιος του Φρίξου και της Χαλκιόπης. Κατασκεύασε την Αργώ, το πλοίο με το οποίο έπλευσαν οι Αργοναύτες, όσο μπορούσε πιο στέρεο, παρά τις προτροπές του Πελία, και ακολούθησε τον Ιάσονα στην Αργοναυτική εκστρατεία.

4.Το όνομα του περίφημου σκύλου του Οδυσσέα, όπως αναφέρει o Όμηρος στην Οδύσσεια. Γερασμένος και παραμελημένος, αναγνώρισε πρώτος τον κύριό του, όταν αυτός έφτασε στην Ιθάκη.

* * *

(I)

ἀργός, -ή, -όν (Α)

1. στιλπνός, λαμπρός, γυαλιστερός

2. ταχύς, γρήγορος

3. λευκός.

[ΕΤΥΜΟΛ. Το επίθ. αργός (Ι) συνδέεται με το αρχ. ινδ. επίθ. rj -ra - «λαμπρός» και προήλθε ανομοιωτικά από *αργρός, πράγμα που πιστοποιεί η εμφάνισή του στο α' συνθετικό αρχαίων λέξεων με τη μορφή αργι -* (νόμος Caland -Wackernagel). Η διπλή σημασία της λ. («λαμπρός», «ταχύς») γεννά το ερώτημα αν προέρχεται από την ίδια ή από διαφορετικές ρίζες. Επικρατέστερη φαίνεται η άποψη, σύμφωνα με την οποία η έννοια της λάμψης (και της λευκότητας) απορρέει από αυτήν της ταχείας κίνησης. Πρόκειται δηλ. για δύο διαφορετικές σημασίες μιας και της αυτής λέξης, όπου σημειώθηκε μια πολύ πρώιμη μεταβολή σημασίας, κατά την οποία η έννοια της κίνησης παραγκωνίστηκε τελείως. Ακόμη προτιμότερη είναι η αποδοχή μιας ρίζας, η οποία εκφράζει συγχρόνως τόσο τη λαμπρότητα όσο και την ταχύτητα της κίνησης (πρβλ. (γερμ.) blitzschnell «αστραπιαία», αργικέραυνος). Όσοι δέχονται δύο διαφορετικές ρίζες αδυνατούν να αιτιολογήσουν ετυμολογικά τη σημασία «ταχύς, γρήγορος». Το θ. αργ-, που απαντά σε μια σειρά συναφών προς το αργός (Ι) λέξεων (πρβλ. αργεννός, αργεστής κ.ά.) και με παρέκταση στο αργυ- (πρβλ. άργυρος, άργυφος), απαντά επίσης σε αρκετές λέξεις άλλων γλωσσών (πρβλ. λατ. argentum «άργυρος», αρχ. ινδ. arjuna - «λευκός, φωτεινός», τοχ. A' ārki, B arkwi «λευκός», χεττ. harkiš «λευκός, φωτεινός»).

ΠΑΡ. αρχ. αργαίνω.

ΣΥΝΘ. (α' συνθ.) αρχ. αργόθριξ, αργόχρως

β' συνθετ.) κνήμαργος, λέπαργος, λίθαργος, λίταργος, νίφαργος, πελαργός, πύγαργος, πόδαργος, χαλαργός].

————————

(II)

-ή, -ό (AM ἀργός, -ή, -όν)

αυτός που δεν εργάζεται, οκνηρός

μσν.- νεοελλ.

1. όποιος κινείται αργά, βραδυκίνητος

2. απρόθυμος

3. (για μέλος του σώματος) ακίνητος, αναίσθητος

4. (για ιερείς) αυτός που καταδικάστηκε σε αργία, που έχασε το δικαίωμα να ιερουργεί

νεοελλ.

(για στρατιωτικούς) αυτός που παύει να είναι αξιωματικός εξαιτίας απόλυσης ή πρόσκαιρης παύσης

αρχ.

1. αυτός που δεν εργάζεται, που δεν γεωργεί τη γη, άνεργος, αδρανής

2. ελεύθερος, απαλλαγμένος από κάτι

3. (για χρήματα) αυτός που δεν τοκίζεται, που δεν αποφέρει εισόδημα

4. (για γη) αγεώργητος, ακαλλιέργητος, χέρσος

5. παθ. α) ακατέργαστος, αδούλευτος

β) ασυντέλεστος, ακάμωτος

γ) (για συζήτηση) αυτός που δεν έχει συζητηθεί, που μένει ακόμη ασυζήτητος.

[ΕΤΥΜΟΛ. < αεργός*, με συναίρεση (πρβλ. άεθλον, άθλον).

ΠΑΡ. αργεύω, αργία, αργώ

αρχ.

αργότης

αρχ.-μσν.

αργώδης

μσν.- νεοελλ.

αργά.

ΣΥΝΘ. αργολογώ, αργομέτωπος

αρχ.

αργοποιός, αργοτροφώ, αργοφάγος

μσν.

αργοφωνία

μσν.- νεοελλ.

αργοπορώ, αργοπορία

νεοελλ.

αργοκηρήθρα, αργοκυλώ, αργόμισθος, αργοσαλεύω, αργοσέρνομαι, αργόσχολος, αργοφλογιστία, αργοψήνω].